Opinie: Is Wie is de Mol? een cultureel programma?

Door: Pac

In 25 jaar tijd is Wie is de Mol? al in meer dan 30 verschillende landen geweest. Kijkers zagen de kandidaten het spel spelen van Australië tot Canada en van Argentinië tot Cambodja. WIDM is één van de populairste televisieprogramma's van Nederland – en veruit het populairste reisprogramma. Maar met de aangekondigde bezuinigingen op de NPO kwam de vraag op wat dit betekent voor Wie is de Mol?. Is er nog wel budget voor één van de duurste programma's van de publieke omroep? Gelukkig zijn de kijkcijfers nog altijd ongekend hoog en daarom zal de NPO niet snel van het programma af willen. Maar WIDM moet wél relevant blijven als publiek programma. Commerciële kapers liggen op de kust. Gelukkig heeft Wie is de Mol? als programma die ons verschillende landen laat zien een onbetwiste status als relevant cultureel programma. Toch?

AVROTROS schrijft op haar website: “Als publieke omroep is het onze kerntaak om bij te dragen aan een goed geïnformeerde, veilige en rechtvaardige samenleving. (...) Maar wat ons -al 100 jaar- onderscheidt is het toegankelijk maken van cultuur.” Wie is de Mol? als reisprogramma lijkt mooi op dit laatste punt aan te sluiten. Maar toch vraag ik me vaak af wanneer ik naar WIDM kijk wat ik er nu écht van leer. We zien veel mooie beelden, we zien een leuk spel, maar op cultureel vlak blijft het programma op de oppervlakte hangen. In dit stuk stel ik de vraag: 'Is Wie is de Mol? een cultureel programma?'

Een antropologische kijk op Cambodja
Ik ben zelf opgeleid als antropoloog en heb bij elkaar anderhalf jaar in het buitenland gewoond. Vanuit die ervaring kan ik vertellen dat er voorbij de toeristische 'bubbel' een enorme culturele diepte ligt, die verder gaat dan wat je in reisgidsen vindt. Voor mijn scriptie verbleef ik vijf maanden op de Filipijnen. Al mijn vrienden, collega's en contacten die ik daar had waren Filipijns. Door met hen te spreken leerde ik zoveel meer over het land dan ik had kunnen doen wanneer ik in een toeristische bubbel was gebleven.
Toen ik een keer een weekendtrip maakte naar een toeristisch dorpje, zag ik het contrast met de ervaring van de Europese toeristen die ik ontmoette. Voor hen leek een kort gesprekje met de taxichauffeur al een enorme culturele ervaring. Ik zag daarentegen de dieper liggende maatschappelijke onderwerpen en fijnere culturele nuances waar deze mensen overheen keken. Als cultureel antropoloog leer je om, gedurende een langere tijd, onderliggende thema's te herkennen die het leven van een volk of bevolkingsgroep kenmerken. Kernpunt daarbij is een open houding en de wil om je eigen denkbeelden in vraag te stellen. Dit is een fundamenteel andere bril dan een plezierreis waarbij je als toerist op zoek gaat naar het plaatje dat je toch al in je hoofd hebt. Wie naar Zweden gaat en niet verder komt dan kaneelbroodjes en IKEA, heeft aan het einde van de reis niets nieuws geleerd.
In WIDM lijken de kandidaten eerder op een toeristische dan op een culturele reis te zijn. Dat beeld wordt versterkt door de luxueuze hotels waar de kandidaten in slapen, waar hun enige interactie met de lokale bevolking het hotelpersoneel is. In de afleveringen komen de Cambodjanen bijzonder weinig zelf aan het woord – zelfs als ze meehelpen met een opdracht, zoals de monniken en de koks. Zo lijken de kandidaten een groep reizigers naar een bestemming, in plaatsen van gasten in een cultuur. Ook het gebruiken van de Engelse ('internationale') benaming van plaatsnamen, wekt de indruk dat we een Lonely Planet lezen. waarin we reizigers zijn in plaats van gasten. Engels zou slechts een hulpmiddel moeten zijn om de vertaalslag te maken van moedertaal naar moedertaal. Dat laatste is waar culturele interactie om draait.

Nu horen we de kandidaten wel óver de Cambodjanen praten, maar amper met hen. In aflevering 4 horen we Ray bijvoorbeeld de inwoners van een dorp beschrijven als vrolijke, benaderbare en vriendelijke mensen. Het is het meest concrete wat we dit seizoen horen over de lokale bevolking. Op basis van wat hij ziet concludeert Ray: 'Geluk hangt niet af van materiële zaken. Deze mensen ogen in elk geval ontzettend samen, en gelukkig, waar we volgens mij nog wat van kunnen leren met elkaar.' Ik vind het mooi dat Ray deze observatie doet, het is namelijk een wijze levensles. Maar ik mis een belangrijke nuance: deze mensen leven in armoede. En hoe positief je ook in het leven staat, bittere armoede blijft bitter. Dat de bewoners vrolijk ogen – richting bezoekers – mag je ook niet zomaar verwarren met geluk. Misschien heeft Ray wel gelijk en zijn de inwoners inderdaad gelukkig, maar we weten het niet. Daarvoor zouden we het aan ze moeten vragen. Nu het onderwerp armoede verder niet aan bod komt in de afleveringen lijkt het geen serieus issue, en blijft het alleen in een clichébeeld van 'gelukkig zijn met weinig' hangen.

Zo zijn er meer onderwerpen die essentieel zijn om Cambodja als land te begrijpen. Meer in het oog springend is het boeddhisme. Hier doet WIDM zichtbaar zijn best om de nationale religie te verwerken in het programma. Het seizoen begon met een inzegening door monniken en er worden het hele seizoen verschillende tempels bezocht. Ook zijn er de afleveringstitels, die verwijzen naar het achtvoudige pad dat centraal staat in het boeddhisme. Het ontbreekt echter aan een dieper gaande uitleg van wat deze verschillende stappen naar verlichting nu echt betekenen voor de aanhangers van deze religie. De manier waarop 'de juiste manier van zien', 'doen', 'leven', et cetera worden gepresenteerd heeft dan ook niets te maken met hun religieuze betekenis. Tenzij dit in aflevering 10 nog aan bod komt, ben ik bang dat miljoenen kijkers de verwijzing naar het achtvoudig pad überhaupt hebben gemist. Zolang je niet de culturele kennis waar in de afleveringen naar verwezen wordt al bezit, leer je als kijker dus ook niets bij.
Je kunt je ook afvragen hoe een boeddhist kijkt naar een spel waarin liegen en bedriegen centraal staat, en waar de kandidaten spelen voor geld en eigen gewin. Ook hier missen we het perspectief van de mensen zelf om wie het gaat. We zien wel een inzegening door monniken, maar ze komen niet of nauwelijks aan het woord. Wat hun levensbeschouwing nou eigenlijk is, waarom ze hebben gekozen voor dit gedisciplineerde leven, wat de inzegening voor hen betekent: we komen het niet te weten.
Nog meer vraagtekens heb ik bij de nonnen in de opdracht 'Trust Nobody'. Hen horen we letterlijk geen woord uitbrengen. Hun enige rol is om met hun voetstappen meer ruis te veroorzaken voor de geblinddoekte kandidaten. Hoe zouden ze zelf aankijken tegen de manier waarop hun religie wordt gepresenteerd? Ik vind het oneerbiedig om te zeggen, maar zonder culturele uitleg erbij zijn ze niets meer dan decor. Zo blijft het boeddhisme niet meer dan een 'gimmick' – excusez le mot.

Het lijkt erop dat de makers vooral komen 'halen' in het land waar ze filmen. Ze pikken de elementen van de lokale cultuur eruit die zij kunnen gebruiken voor een opdracht. Op zichzelf is dat begrijpelijk; het is onmogelijk om in drie draaiweken een heel land te vangen. Maar bij halen hoort ook brengen: als je iets wil doen met de gebruiken van een land, help dan ook uitleggen wat deze gebruiken betekenen. Hiervoor moet je dus verder gaan dan het beeld van een land dat je al in je hoofd hebt. Alleen dan kun je spreken van een culturele uitwisseling, in plaats van eenrichtingsverkeer.
Dat dit soort uitleg ontbreekt, werd ook pijnlijk duidelijk toen Nora afhaakte bij de dansopdracht. Er ontstond een discussie onder kijkers waarom ze dit zou doen. Pas in weken later in Niet de Mol werd het duidelijk dat die keuze mede religieus was ingegeven. In de uitzending werd wel even benoemd dat de dansbewegingen een eeuwenoude betekenis van godenverering hadden, maar werd er later niet meer op ingegaan. Dit had de keuze van Nora een stuk beter in zijn context kunnen plaatsen.
Overigens zijn de persoonlijke beweegredenen van Nora net zo goed iets wat ik graag in de uitzending had gezien. Ze brengt als kandidaat een persoonlijkheid mee, waar haar religie onderdeel van is, die voor ons als kijkers een bron van inspiratie kan zijn. Naast een reis- en spelprogramma heeft WIDM het ook in zich om een human interest-programma te zijn.

Toch zie ik dat de makers proberen de lokale cultuur te verweven in de opdrachten. De dans was daar op zichzelf een prachtig voorbeeld van. Doordat de kandidaten uitgenodigd worden om de dans zelf uit te voeren, gaat het veel meer leven voor hen en voor ons als kijker. Dat levert bovendien een interessanter spel op, als het bijvoorbeeld vergelijkt met de dansopdracht in Mexico waar de kandidaten aan de zijlijn bleven staan. Het koken van een lokaal gerecht is nog zo'n mooi voorbeeld van hoe je de kandidaten actief betrekt in de gebruiken van de lokale cultuur. Bij deze opdrachten doet het er echt toe dat de opdracht in Cambodja wordt opgenomen, in plaats ergens in een studio in Nederland.
Minder geslaagd vind ik echter een opdracht als 'Gesnapt'. Angkor Wat, één van de belangrijkste religieuze bouwwerken ter wereld, wordt hier gebruikt voor niets anders dan decor. De vaardigheden die nodig zijn voor de opdracht – zoek locaties op basis van een foto – doen de historische waarde van de tempelstad te kort. Ook een opdracht 'beeld het woord stupa uit', leert ons niet meer dan een woord zonder dat er betekenis aan wordt gegeven.
De manier waarop karaoke wordt ingezet in een opdracht verdient nog extra aandacht in dit verband. Op zichzelf een heel logische zet: karaoke is namelijk een onwijs populaire vrijetijdsbesteding in Zuidoost-Azië. Van mijn Filipijnse ervaring weet ik dat een feest in deze regio niet compleet is zonder een karaokemachine. Gek genoeg wordt dit niet één keer benoemd in de aflevering. Maar nog opmerkelijker: de karaokebar waar Rik en de kandidaten heengingen had een typisch Westerse opzet. De Cambodjanen zelf gaan liever naar aparte karaokekamers waar ze met meer privacy kunnen zingen, of zingen thuis met hun eigen karaokemachine. Het is typisch een cultureel verschil dat je vanzelf opmerkt als je je verdiept in een land – en wat zich ook erg goed leent om te tonen aan de kijkers thuis.

Om de vraag die ik aan het begin stelde te beantwoorden: is Wie is de Mol? een cultureel programma? Ik ben bang veel te weinig. Er is nog veel ruimte om meer cultuur te verwerken in WIDM. Dat draait niet alleen om het toeristische plaatje, maar juist om de dingen die je als toerist niet te zien zou krijgen. Juist een laagdrempelig televisieprogramma waar mensen graag een uur in de week naar kijken is het ideale podium om mensen iets bij te leren wat ze anders niet te weten zouden komen.
Natuurlijk betekent 'cultuur' niet alleen plaatselijke cultuur. AVROTROS blinkt in uit programma's over muziek, kunst en theater, zoals Beste Zangers, Tussen Kunst en Kitsch en Volle Zalen. En ik hoop van harte dat de houtsnijdopdracht kijkers heeft geënthousiasmeerd om ook met handwerk aan de slag te gaan. Maar of je met een karaokeopdracht gelijk van een culturele aflevering kan spreken? Uiteindelijk zit het unique selling point van WIDM voor de NPO erin dat het het meest bekeken reisprogramma van Nederland is. Zolang er niet genoeg met de cultuur van het gastland wordt gedaan, kan het net zo goed in Flevoland worden opgenomen.
WIDM kan dus nog veel verbeteren als het gaat om het in beeld brengen van het land waar het zich afspeelt. Letterlijk genomen lukt dat al heel goed: de afleveringen zijn gevuld met prachtige droneshots van markante gebouwen en uitgestrekte landschappen. En dankzij dit seizoen weten weer meer Nederlanders van de schoonheid van Angkor Wat af. Maar dit maakt WIDM een landschapsprogramma, en nog geen cultureel programma. Zonder een verdere inhoudelijke verdieping kun je net zo goed naar Rail Away kijken.

Hoe moet het dan wel?
Er zijn genoeg kansen om van WIDM wél een cultureel inhoudelijk programma te maken. Soms betekent dat dat je wat meer tijd vrij maakt voor uitleg, maar ook het spel wordt leuker om naar te kijken als het beter is ingebed in de locatie. Ik zie de volgende mogelijkheden voor verbetering:

1) Verdiep je in het land
Dit is natuurlijk een open deur, maar ik zeg het niet zonder reden. Een goed reisprogramma laat ons meer zien dan wat we in een toeristengidsje kunnen lezen. De gemiddelde toerist houdt zich namelijk bezig met vrij oppervlakkige bezigheden: lokale gerechten, mooie gebouwen en de geschiedenis in hoofdlijnen. Om een cultuur echt te begrijpen moet je een laag dieper graven. Bevestig niet alleen bestaande beelden, maar doe je best om deze te verrijken of uit te dagen. Ik weet inmiddels wel hoe een boeddhistische tempel eruit ziet, maar wat komen boeddhisten daar doen? En heeft die wierrook ook een spirituele betekenis, of is het decor? Ik ben het dit seizoen niet te weten gekomen.
Echte journalistieke programma's doen hun eigen onderzoek. Ik snap dat deze capaciteit er misschien niet altijd zal zijn tussen alles wat geregeld moet worden voor een seizoen van WIDM. Maar Rik is wel de presentator van 1Vandaag en oud-NOS-gezicht – en niet geheel toevallig wordt het spel nu ook al drie jaar op rij gewonnen door een journalist. WIDM is een spel voor slimmeriken, mensen die van puzzelen houden, dus er is ook absoluut ruimte voor verdieping over andere onderwerpen.
De productie raad ik aan: lees boeken en kijk documentaires, ook al lijken de onderwerpen nog ver van Wie is de Mol? te staan. Spreek ook af met mensen die het land goed kennen – misschien Nederlanders die er hebben gewoond of antropologen die er onderzoek naar hebben gedaan. Maar ga vooral uitgebreid praten met mensen uit het land zelf. Op researchreis, maar net zo goed dicht bij huis – vrijwel alle nationaliteiten van de wereld zijn in Nederland te vinden. Alleen zo kun je dingen leren die verder gaan dan de basisfeitjes die de gemiddelde toerist ook wel oppikt.

2) Neem de tijd voor meer uitleg
Als je eenmaal weet wat je wilt vertellen, maak er dan ook tijd voor in de afleveringen. Natuurlijk blijft WIDM een amusementsprogramma; het zal nooit dezelfde diepgang krijgen als een documentairereeks. Dat hoeft ook niet. Wat WIDM als publiekstrekker van de NPO wél kan, is het bereiken van een breed publiek. Bij vier miljoen kijkers kan de achtergrondkennis van landen als Cambodja en Mexico worden uitgebreid. Er kan bovendien een zaadje geplant worden bij kijkers om de volgende keer wél een documentaire te kijken, als ze al iets meer over het onderwerp weten dankzij Wie is de Mol?.
Dit betekent wel dat WIDM geen moeilijke onderwerpen moet schuwen. 'Moeilijk' in de zin dat het even tijd kost om uit te leggen: want het boeddhisme heeft ons veel te leren, maar het echt begrijpen duurt wel even. Maar ook 'moeilijk' als het gaat om zware onderwerpen als mensenrechten en de bloedige recente geschiedenis van Cambodja. Natuurlijk kun je daar in een televisiespel geen hoofdfocus op leggen, maar hoe kan het dat het zelfs helemaal verzwegen is? Het had op zijn minst benoemd kunnen worden in een presentatietekst van Rik. Deze geschiedenis is wel cruciaal als je Cambodja als land wilt begrijpen.
Hoe kun je dan tijd vrijmaken voor meer inhoudelijke informatie? De meest voor de hand liggende plek zijn de presentatieteksten van Rik, waar gelukkig al hier en daar historische informatie in naar voren komt. Veel tijd in de montage is ook te winnen door efficiënter om te gaan met biechten. Nu zijn dat vaak weinig inhoudelijke navertellingen van wat we op beeld zien, in plaats van dat er verdieping wordt gezocht. Het belangrijkste punt is echter is dat er ook ruimte komt voor de lokale bevolking om hun verhaal te doen – zie het volgende punt.

3) Laat de lokale bevolking aan het woord
Voor een culturele uitwisseling heb je altijd twee partijen nodig. Ik heb het al genoemd, maar echte kennis over een land haal je niet uit een reisgids. Daarvoor zul je moeten spreken met de lokale bevolking. Genoeg opdrachten dit seizoen leenden zich hiervoor: de ontmoetingen met de monniken, de chefkoks die het lokale gerecht door en door kenden, of de makers van boeddhabeelden. Zo'n opdracht is dan een uitgelezen kans om, al is het maar in een paar zinnen, deze mensen te laten uitleggen wat hun onderwerp van expertise betekent voor de Cambodjanen.
De meesten zullen het inmiddels vergeten zijn, maar in de allereerste seizoenen van WIDM zaten nog interviews die los stonden van de opdracht. Terwijl de kandidaten een vlot bouwden op Loch Ness, sprak Angela met iemand die van de zoektocht naar het mythische monster zijn beroep had gemaakt. Misschien lijkt het je nu ondenkbaar om dat in het huidige WIDM terug te brengen, maar waarom eigenlijk? Wel denk ik dat dit soort 'praatjes' ook meer natuurlijk kunnen plaatsvinden. Bijvoorbeeld door een lokaal werklied tijdens een workshop dingen te laten uitleggen aan de kandidaten.
De mooiste interacties vinden overigens nog altijd spontaan plaats, wanneer kandidaten bijvoorbeeld te gast zijn bij mensen thuis en de tijd voor de ander nemen. Gehaaste opdrachten, waarbij kandidaten door een stad moeten rennen en snel informatie moeten inwinnen bij locals lenen zich minder goed voor een culturele uitwisseling. Bij 'de vloer is lava' zagen we bijvoorbeeld dat kandidaten vooral veel kwamen vragen van de marktlui, in plaats van dat er tijd was voor ontmoetingen met aandacht. Overigens kan een marktopdracht wél een heel mooie interactie opleveren. Zie daarvoor de finale van seizoen 20, toen onder andere een tv-kok (en nog drie Nederlandse enthousiastelingen) Hollandse lekkernijen verkochten aan de inwoners van Luoyang. Maar misschien kan er nog een schepje bovenop worden gedaan, wanneer de kandidaten ook echt een opdracht samen spelen met de lokale bevolking.

4) Bedenk opdrachten die passen bij het gastland
Antropologen proberen in hun werk zo dicht mogelijk te komen bij de cultuur die ze onderzoeken. Dit betekent dat ze zoveel mogelijk meedraaien in het leven van de mensen met wie ze spreken. Ze doen werk dat hun onderzoeksgroep ook doet, en als er essentiële gebruiken zijn die voor hen belangrijk zijn doen ze hier aan mee. Populair gezegd: when in Rome, do as the Romans do.
Dit seizoen zagen we de kandidaten zich gelukkig al een aantal keer op deze manier onderdompelen: de spirituele dans, de karaoke, het beeldhouwen van een boeddhahoofd en het koken van een lokaal gerecht. Wat deze opdrachten kenmerken, is dat de kandidaten hier vaardigheden gebruiken die de lokale bevolking ook gebruikt. Want welke Cambodjaan gaat bij de Angkor Wat op zoek naar enveloppen of beeld letters met zijn lichaam uit aan de Mekong? Opdrachten die echte vaardigheden vragen zijn veel interessanter om naar te kijken.
In dit licht vind ik het opmerkelijk dat er dit seizoen wél veel aandacht was voor het boeddhisme, maar dat er geen enkele opdracht met meditatie werd gespeeld. Dit is immers een belangrijke activiteit voor veel gelovigen, in het bijzonder voor monniken. Zorg er dus voor dat je ook weet wat een bepaald gebruik precies betekent. Om echt iets met het achtvoudig pad te doen bijvoorbeeld, zul je wel de juiste interpretatie van de woorden die mensen gebruiken moeten hanteren.
Wees niet bang om alsnog een nodige kwinkslag aan een activiteit te geven. In De Mol zagen we bijvoorbeeld een prachtige meditatieopdracht met een twist – zie maar eens je hoofd leeg te maken als er een taart in je gezicht vliegt. Maar met het nodige out-of-the-box denken kun je veel gebruiken omzetten in een interessante opdracht. Natuurlijk altijd met respect voor de gebruiken, maar dat bereik je vanzelf door met de lokale bevolking te spreken.
Ik pleit er niet voor dat alle opdrachten gelinkt zouden moeten zijn aan het land waar het seizoen zich afspeelt. Goed locatiegebruik kan ook op andere manieren – zie het verlaten vliegveld waar de reizigers, koffers en paspoorten samen een mooi thema vormden om een opdracht rond te doen. En een goede psychologische opdracht is altijd goed om de groep op te schudden, onafhankelijk van waar hij gespeeld wordt.

5) Film dichterbij huis
Reizen naar verre landen heeft alleen zin als je de kijker ook wat over deze landen kan leren. Als dit niet of onvoldoende lukt, dan is er ook geen reden om ver weg te vliegen. Dit zal de NPO die zijn budget bewaakt ook erg fijn vinden. Het is bovendien een illusie om te denken dat we van onze buurlanden minder zouden kunnen leren.
Het voordeel van filmen in landen dicht bij huis is dat dit de landen zijn waar we over het algemeen al veel over weten. Dankzij onze achtergrondkennis heb je meer mogelijkheden om verdiepende opdrachten te spelen. In Frankrijk hoef je bijvoorbeeld niet uit te leggen wie Edith Piaf was – en voor sommige mensen is dit juist de introductie naar een Europese grootheid. In Rome kun je genoeg verwijzingen naar de oudheid maken omdat iedereen hierover heeft geleerd in de geschiedenisles. In Scandinavië kan je een krimi naspelen voor een opdracht – iedereen snapt gelijk de setting. Vanuit die basiskennis kun je dan ook makkelijker feitjes delen die kijkers misschien nog niet wisten.

6) Breng de podcast terug
Dat WIDM kan uitnodigen tot verdieping, hebben de makers wel degelijk bewezen. Tot vorig jaar was er een heel boeiende podcast waarbij dieper in werd gegaan op de cultuur en geschiedenis van het land waar Wie is de Mol? zich op dat moment afspeelde.
Het is zonde dat de podcast er sinds dit jaar niet meer is. Ik doe een wilde gok als ik zeg dat hij is wegbezuinigd vanwege tegenvallende luistercijfers. Ik heb geen idee of dat zo is, maar heel onwaarschijnlijk is het ook weer niet: WIDM heeft al zo veel extra media om het programma heen, van Moltalk tot Niet de Mol, en van het jaarlijkse Molboekje tot de app. Als de luistercijfers van een podcast dan achterblijven, is het misschien niet 'rendabel' om veel geld in de productie daarvan te steken. Maar het was juist de podcast die mensen tot nu toe op weg hielp om zich wat meer te verdiepen in de landen die Wie is de Mol? bezocht.

Wat het wegvallen van de podcast vooral bewijst, is dat verdieping in de eerste plaats moet plaatsvinden in het programma zelf. Blijkbaar weten niet genoeg mensen de podcast te vinden om daarmee de doelen van de NPO en AVROTROS te halen. Uiteindelijk is, ondanks alle succesvolle spin-offs, Wie is de Mol? zelf hét programma waarin het het grote publiek kan leren over andere culturen. Het programma is er niet om de plaatselijke VVV of de vliegsector een steuntje in de rug te geven. In plaats daarvan kan het het beeld dat mensen hebben van een land verrijken, door cultureel en inhoudelijk de verdieping op te zoeken. Ik hoop dat de makers de toeristische bril wat meer af kunnen zetten en hem leren vervangen voor een antropologische blik.